۹۴، سال متفاوت دانشگاه ها/ رونق اقتصاد دانش بنیان و دیپلماسی علمی در سال بدون تنش آموزش عالی

سال ۱۳۹۴ برخلاف سال ۱۳۹۳ سال پرآرامشی برای دانشگاه های ایران بود. در سال ۱۳۹۳، بورسیه های مساله دار دولت و مجلس را وارد چالش بی سابقه ای کرد تا منجر به استیضاح رضا فرجی دانا از پست وزارت علوم شود. اما در سال ۱۳۹۴ محمد فرهادی با جایگاه محکم تری توانست بخشی از سیاست های دولت یازدهم در حوزه وزارت علوم را پیاده کند. در سال ۱۳۹۴، مهم ترین تحرکات وزارت علوم که تا کنون کمتر در این حوزه سابقه داشت، در حوزه دیپلماسی علمی روی داد. اتفاقی که بیش از پیش متاثر از توافق هسته ای ایران و کشورها ۵+۱ بود.

در سال ۱۳۹۴ تعداد زیادی از کشورهای صاحب علوم و فنون در قاره اروپا، آسیا و آمریکا یا میزان ایران بودند و یا خود را به تهران رساندند تا دیپلماسی علمی که سالها درب آن در کشور بسته بود یا بازگشایی کنند.

اهمیت این اتفاق از آنجایی است که درهای باز آموزش عالی حالا در دنیا، به اصلی ثابت شده تبدیل شده است. آمریکا، آلمان و ژاپن از نخستین کشورهایی بودند که از دو طریق درهای آموزش عالی خود را برای دیگر کشورها باز گذاشتند. راه نخست جذب دانشجویان خارجی و تبادل استاد و دانشجو و راه دوم انجام تحقیقات و فعالیت های علمی مشترک با دیگر کشورها. در این سیاست هم کشور های توسعه یافته با استفاده از ظرفیت های دانشجویی کشورهای در حال توسعه به اهداف خود می رسند و هم کشورهای در حال توسعه با مشارکت بیشتر بنییه علمی خود را تقویت می کنند.

در ایران از اواسط دهه هفتاد شمسی نخستین تلاش ها برای تقویت مراودات علمی آغاز شد. اما در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۲ همزمان با افزایش تنش های سیاسی میان ایران و کشورهای غربی، دیپلماسی علمی در ایران تا حد زیادی تحت تاثیر این سیاست ها قرار گرفت. 
پس از آن تحریم های بین المللی پس از صنایع دفاعی و شریان های اقتصادی، آموزش عالی ایران را نشانه گرفتند.

با آغاز دولت یازدهم اما تلاش های جدی تری برای حل بحران هسته ای و چالش های سیاسی میان ایران و کشورهای غربی آغاز شد و نتیجه این تلاش ها بعد از دو سال در تیرماه ۱۳۹۴ به سرانجام رسید و ایران با کشورهای ۵+۱ به توافق رسید.
پس از آن تحلیل های مختلفی از تاثیرات توافق هسته ای اعلام شد و در حوزه اجتماعی کارشناسان سهم دو حوزه آموزش عالی و گردشگری را بیش از سایر حوزه های خواندند. به طوریکه تحلیل این تاثیرات نشان داد،حوزه‌های علمی و آموزشی در چند سال اخیر مانند حوزه های دیگر با تحریم ها گره خورده بود و توافق هسته ای می تواند برای آموزش و پژوهش نیز خبری خوش باشد

چه کشورهایی در سال ۱۳۹۴ به ایران آمدند؟

سخنی معروف در علم امروز دنیا وجود دارد که می گوید: «علم کاروانی جهانی» است. هم اکنون بزرگترین یافته های علمی در دنیا، با کار گروهی ، فرامرزی و بعضا فرا قاره ای بدست می آید و یکی از مصادق تایید کننده آن «جایزه نوبل» است که طی چند سال اخیر جوایز خود را کمتر به یک فرد، بلکه بیشتر به گروهی از دانشمندان اعطا می کند. این اتفاق یعنی کاروان جهانی علم حالا همه کشورها را مجاب به توجه به دو نکته مهم کرده، کار گروهی و دیپلماسی علمی. همچنین به تعبیری عامیانه زیاد بودن دست در این کاروان جهانی باعث شده، گروهی بیش تر موفق تر شوند که خلاق ترند و ایده های ناب تری برای تبدیل علم به ثروت دارند.

با این حال از آغاز فعالیت دولت یازدهم تا به امروز، هیات های دانشگاهی از کشورهایی همچون، آلمان، اتريش، آمريكا، استراليا، عمان، ايتاليا، فرانسه، ژاپن، تركيه، اندونزي، اواكراين، مغولستان، تونس، گرجستان، عراق، چين، نيوزيلند، ويتنام، كره جنوبي و اسپانيا وارد ایران شده اند، که آخرین مورد آن مربوط به حضور هیات دانشگاهی اتریش در ایران بود که دوشنبه هفته گذشته به تهران آمدند. همچنین هیات هایی از آلمان، آمریکا، ایتالیا، فرانسه، سوئیس، ژاپن، اتریش و کره جنوبی از جمله کشورهایی هستند که خود را در سال ۱۳۹۴ به تهران رسانده اند.

مصادیقی از دیپلماسی های موفق

یکی از مصادیق دیپلماسی موفق وزارت علوم در سال ۱۳۹۴ هیات علمی بود که از آلمان به تهران آمدند. دو هیات دانشگاهی از کشور آلمان به ایران آمده اند که یک هیات مربوط به بنیاد الکساندر فون هومبولت آلمان و یک هیات نیز از موسسه ماکس پلانک آلمان بود.
اهمیت این اتفاق از آنجایی بود که ماکس پلانک را غول تحقیقاتی آلمان و یکی از معتبرترین موسسات تحقیقاتی این کشور در اروپا می خوانند.

این موسسه در ۲۶ فوریه ۱۹۴۸ توسط تعدادی از فیزیکدانان اتمی آلمان مانند ورنر هایزنبرگ و اتو هان تأسیس شد و جایگزین انجمن قیصر ویلهلم برای توسعه علوم شد، که در سال ۱۹۱۱ ایجاد شده بود. مؤسسه‌های ماکس پلانک در زمینه‌های علوم طبیعی به ویژه فیزیک، زیست شناسی، علوم انسانی و علوم اجتماعی به پژوهش‌های پایه می‌پردازند. انجمن ماکس پلانک با دانشگاه‌های مرتبط با خود دانشکده‌های پژوهشی ماکس پلانک (Max-Planck-Research-Schools) را بنا کرده است.

نکته مهم دیگری که اعتبار این موسسه تحقیقاتی را بیش از پیش افزایش می دهد، کارنامه محققان او در دریافت جایزه های معتبر علمی به خصوص جایزه نوبل است. 
به طوریکه محققین شاغل در موسسات انجمن ماکس پلانک تا به حال موفق به دریافت ۱۵ جایزه نوبل شده‌اند که این تعداد جایزه نوبل توسط هیچ انجمن تحقیقاتی دیگر در دنیا دریافت نشده است.

یکی دیگر از مصادیق موفق دیپلماسی علمی ایران در سال ۱۳۹۴، حضور هیات ایرانی اجلاس کیوتو ‍ژاپن بود که منجر به انعقاد نخستین تفاهم نامه همکاری علمی و آموزشی بین دو کشور ایران و ژاپن شد.

علاوه بر این وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در این سفر خود با وزرای علوم کشورهای آلمان، فرانسه، بلغارستان، سوئد و رئیس مرکز پژوهش شرکت میتسوبیشی ژاپن دیدار و گفتگو کرد.

محمد فرهادی و همتایان اروپایی وی در این دیدارها بر ضرورت گسترش همکاریهای علمی و فناوری در شرایط پساتحریم تاکید کرده و در خصوص همکاری در زمینه تبادل اعضای هیئت علمی،انجام تحقیقات مشترک علمی ،تبادل دانشجوی بورسیه و غیربورسیه، برگزاری دوره های مشترک آموزشی در دوره های دکترا و کارشناسی ارشد و برگزاری سمینارهای علمی مشترک بحث و گفتگو کردند.

همچنین طرفین در این دیدارها در زمینه افزایش کرسی های اسلام شناسی و هنرهای اسلامی ، زبان فارسی ، باستان شناسی و همکاری پارک های علم و فناوری دیدگاههای خود را بیان کردند.

اقدام عملی در حوزه اقتصاد دانش بنیان

علاوه بر دیپلماسی علمی، دیگر مسئله ای که سال ۱۳۹۴ را برای دانشگاه های ایران متفاوت کرد، توجه و اقدام عملی در حوزه اقتصاد دانش بنیان بود. در سال ۱۳۹۴ وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، اهمیت وجود پارک های علم و فناوری در کشور را به خوبی درک کردند.

آمارهای دولتی نشان می دهد تعداد پارک های علم و فناوری در کشور از ۲۸ پارک در سال ۱۳۸۹ به ۳۶ پارک در سال ۱۳۹۴ رسید. همچنین تعداد شرکت های دانش بنیان مستقر در پارک های علم و فناوری از ۴۱ شرکت در سال ۱۳۹۱ به ۵۸۶ شرکت در سال ۱۳۹۴ رسید.

علاوه بر این بودجه مصوبه پارک های وابسته به وزارت علوم از 322681 میلیون ریال در سال ۱۳۸۹ به 1483536 میلیون ریال در سال ۱۳۹۴رسید که نشان از توجه به این موضوع در دولت یازدهم دارد.

نگاهی به اولین تلاش های جهانی برای تبدیل علم به ثروت

یکی از اولین تلاش ها برای تبدیل علم به ثروت در دنیا و در آمریکا آغاز شد در منطقه به نام « دره سیلیکون». این منطقه در کشور آمریکاست که از طرفین به ایالت های سانفرانسیسکو، کالیفرنیا و پنینسولا محدود می شود و دانشگاه معتبر استنفورد نیز در جوار آن قرار گرفته است. از قسمت شرق، خلیج کوچک سانفرانسیسکو این منطقه را محدود می کند و در قسمت غرب نیز رشته کوه های سانتاکروز آن را احاطه کرده است.

تاریخچه ایجاد «دره سیلیکون» را گاراژی می‌دانند که در دهه سال ۱۹۳۰ میلادی دو دانشجوی مهندسی دانشگاه استنفورد به نامهای دیوید هیولت و ویلیام پاکارد یا همان بنیان گذاران شرکت اچ.پی فعالیت خود را در آن آغاز کرده بودند. در واقع این دانشجو نطفه ابتدایی ایجاد بزرگترین پارک علم و فناوری جهان را پایه گذاری کردند که امروز به مادر پارک های فناوری معروف شده است.

این دو دانشجو در ادامه شرکت «HP» را راه اندازی کردند و اولین قدم ها برای تبدیل علم به ثروت برداشته شد. اگر چه امروزه بیشتر کشورهای جهان موفق شده اند خود را به سطح قابل ملاحظه ای از پیشرفت برسانند و بخشی از توسعه فناوری جهان را به خود اختصاص دهند، اما دره سیلیکون همچنان به عنوان نخستین و بزرگ ترین پارک فناوری جهان محسوب می شود.

برخی کارشناسان معتقدند دره سیلیکون به خودی خود ارزش چندانی ندارد و این شرکت های بزرگ بودند که توانستند بر ارزش این منطقه بیفزایند. علت رونق این منطقه هرچه باشد باید اعتراف کرد هم اکنون بزرگ ترین تصمیمات فناوری جهان در سیلیکون گرفته می شود و به همین خاطر اگر دره سیلیکون را نبض فناوری دنیا بنامیم، اغراق نکرده ایم.