روشن نگه‌داشتن چراغ تئاتر زیر آتش جنگ

چه نیرویی باعث می‌شود زمانی که صدای آژیر خطر را می‌شنوید و برق قطع می‌شود در تاریکی محض منتظر آمدن چراغ‌های پایه بلند زنبوری، روی صحنه بایستید؟ چگونه مجاب می‌شوید در نبود نفت و در حالی که از سرما می‌لرزید روی صحنه نقش کسانی را بازی کنید که گرمشان است؟

آیا می‌توان پاسخی برای چرایی کار هنرمندان و تماشاگرانی یافت که در این شرایط، صحنه تئاتر و صندلی‌هایشان را ترک نمی‌کردند؟ شاید بتوان به چیزی فراتر از واقعیت متوسل شد و از جادوی تئاتر یا معجزه تئاتر یاد کرد. هر چه هست چیزی‌ست که در فاصله سال‌های 59 تا 67، در طول جنگ ایران و عراق و در موشک‌باران تهران در اسفند 66، سالن‌ها را مملو از هنرمند و تماشاگر نگه داشت.

کدام کارگردان‌ها، کدام سالن‌ها؟

سال 1359 و هم‌ زمان با آغاز جنگ، تئاتر نصر، تئاتر دهقان، تئاتر ملت و تئاتر فرهنگ (پارس) در اختیار سندیکای هنرمندان و کارکنان تئاتر قرار گرفت تا در بهمن همان سال آثار فستیوال تئاتر انقلاب روی صحنه برود.

به جز این چهار مرکز، تئاتر آناهیتا، سینما – تئاتر کوچک تهران، تماشاخانه سنگلج (25 شهریور)، تالار وحدت (رودکی)، آمفی تئاتر نیاوران، خانه نمایش، مجموعه تئاتر شهر، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تالار نمایش آزادی، حوزه هنری، تالار محراب و تالار هنر دیگر محل‌هایی بودند که در آن‌ها نه صرفا نمایش‌هایی با موضوع جنگ که متون ایرانی و فرنگی متفاوتی اجرا می‌شد.

گراند‌هتل و تلاش برای یافتن «چاره رنجبران»

از جمله سالن‌های فعال در فاصله 31 شهریور 59 تا 29 مرداد 67 تئاتر نصر واقع در خیابان لاله‌زار، گراند‌هتل بود. «چاره رنجبران» به کارگردانی ناصر رحمانی‌نژاد، «هائیتی» به کارگردانی مصطفی اسکویی، «گل‌های مسموم» به کارگردانی حسین قاسمی‌وند و «آن زمان فرا خواهد رسید» به کارگردانی هرمز هدایت به مناسبت فستیوال تئاتر انقلاب از طرف سندیکای هنرمندان و کارکنان تئاتر در این سالن اجرا شدند.

بهزاد فراهانی و سعید پورصمیمی در فستیوال تئاتر انقلاب

همان زمان تئاتر دهقان که در خیابان لاله‌زار، باغ علاالدوله قرار داشت شاهد اجرای نمایش‌های «کارناوال ضد امپریالستی» به کارگردانی محمد‌رضا صادقی، «شب بیست‌و‌یکم» به کارگردانی بهروز به‌نژاد، «معدن» به کارگردانی بهزاد فراهانی و «بارگه داد» به کارگردانی سعید پورصمیمی بود.

ادامه فعالیت‌های سندیکای هنرمندان و کارکنان تئاتر

تئاتر ملت رو‌به‌روی تئاتر نصر، به همان مناسبت میزبان «بی‌دادگاه» به کارگردانی شهرام گلچین، «گفت‌و‌گوی فراری‌ها» به کارگردانی منصور خلج، «آمی وانی» به کارگردانی فولادپور و رمضانی، «رو در رو» به کارگردانی شهرام یکه‌تاز، «وضعیت قرمز» به کارگردانی ناصر یوسف‌نژاد و «زوال» به کارگردانی محمد نامی بود.

در تئاتر فرهنگ(پارس) واقع در لاله‌زار، «مستنطق» به کارگردانی محمد‌علی جعفری، «نبرد پهلوانان» به کارگردانی سیروس افهمی، «دیار خاموشان» به کارگردانی مرتضی عقیلی و «سیزوئه بانسی مرده است» به کارگردانی رکن‌الدین خسروی اجرا شد.

مهدی فتحی در سالن گلریز

سالنی که از 37 تا 57 تئاتر آناهیتا و از 66 تا امروز تئاتر گلریز نام دارد، سال 61 میزبان مهدی فتحی بود که نمایش «یادآوران سوسنگرد» نوشته کاظم هژیر‌آزاد را روی صحنه برد.

علیرضا خمسه و غول چراغ جادو

سینما-تئاتر کوچک تهران که در خیابان ولیعصر، رو به روی پارک ملت قرار داشت در سال 61 شاهد اجرای «سیاه‌بازی بت» نوشته و کار کامبیز صفری، در سال 63 «علاالدین و چراغ جادو» نوشته و کار علیرضا خمسه و در سال 66 «چشمه پایین- چشمه بالا» سروده و کار علیرضا نائینی بود.

از کار گروهی سپاه پاسداران تبریز تا آرتور میلر

ایرج راد در سال 61 نمایش «تجاوزگران» نوشته رضا کرم‌رضایی را در سالن سنگلج فعلی اجرا کرد. نمایش «وداع» نیز به عنوان کار گروهی سپاه پاسداران تبریز همان سال در این سالن روی صحنه رفت. زنده‌یاد خسرو شکیبایی سه سال بعد، «بازی‌نامه قانون» نوشته محمد‌رضا خجسته و اکبر زنجانپور دو سال پس از او متنی از آرتور میلر به نام «ارزش» را در سنگلج اجرا کردند.

پرواز «پرنده‌های شط» بر فراز «باغ آلبالو»

تالار رودکی (وحدت فعلی) سال 61 میزبان نمایش «آنتیگون» به کارگردانی جمشید ملک‌پور و همان سال شاهد اجرای «میعاد در باران» به عنوان کار سپاه پاسداران مرکز بود. «عنکبوت» به کارگردانی مجید جعفری سال 62 و «پرنده‌های شط» نوشته اعظم بروجردی و به کارگردانی امیر دژاکام سال 64 اجرا شد.

فرهاد مجدآبادی یک سال بعد «خسیس» نوشته مولیر را در وحدت اجرا کرد و اکبر زنجانپور سال 66 به سراغ «باغ آلبالو» آنتوان چخوف رفت. «قهرمان آزادی» نوشته و کار حسین جعفری و «دیوارها» نوشته و کار فرشته حکمت نیز همان سال اجرا شدند.

دلقک‌هایی به سرپرستی محمد رحمانیان

آمفی تئاتر نیاوران واقع در شمیران در سال 59 میزبان فردوس کاویانی بود که نمایشنامه «چهار صندوق» بهرام بیضایی را روی صحنه برد. «دلقک‌ها» نوشته محمد رحمانیان نیز به عنوان کار گروهی سال 66 اجرا شد.

«خودکشی» آنتوان چخوف در خانه نمایش

سال 59 در خانه نمایش واقع در میدان فردوسی، کوچه پارس نمایش «خودکشی» اثر آنتوان چخوف به کارگردانی غلامحسین لطیفی اجرا شد. «آنجلیکا» نوشته لئوفرو به کارگردانی ایرج راد سال 60 و «مروارید» نوشته عزت‌اله مهراوران به کارگردانی اکبر زنجانپور سال 61 روی صحنه رفتند.

«کبوتر با کبوتر باز با باز» نوشته جی افرانسیس به کارگردانی حسین عاطفی سال 66، «شب یهودا» نوشته محمد رحمانیان به کارگردانی پرویز پورحسینی سال 67 و «مخمل» نوشته یارعلی پورمقدم به کارگردانی رضا فیاضی همان سال در خانه نمایش روی صحنه رفتند.

هم‌ زمانی اجرای نمایش‌ها با پذیرش قطعنامه

سال 59 در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر، سید‌صادق هاتفی نمایش «سیرک باشکوه جهانی» را اجرا کرد و یک سال بعد حسین مختاری «ملکوت» را روی صحنه برد.

«پرستوها» به کارگردانی سعید امیرسلیمانی سال 61 و «مرگ دستفروش» نوشته آرتور میلر به کارگردانی اکبر زنجانپور سال 62 اجرا شدند. «دیوارها را پاک نکنیم» نوشته منصور براهیمی به کارگردانی قدرت‌اله صالحی یک سال بعد و «پرواز بر فراز آشیانه» به کارگردانی منیژه محامدی دو سال بعد روی صحنه رفتند.

«معمای ماهیار معمار» نوشته و کار رضا قاسمی و «دکتر کنونک» نوشته ژول رومن به کارگردانی ایرج راد سال 65 در این سالن اجرا شد و رضا کرم‌رضایی «توراندخت» را سال 66 روی صحنه برد.

حمید سمندریان نیز «ازدواج آقای می‌سی‌سی‌پی» نوشته فردریک دورنمات را سالی در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه برد که پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت از سوی ایران و عراق منجر به پایان جنگی هشت ساله شد.

هم‌نشینی صمد بهرنگی و کریستوفر مارلو در چهارسو

سالن چهارسو هم زمان با آغاز جنگ میزبان «اولدوز و کلاغ‌ها» نوشته صمد بهرنگی به کارگردانی رضا بابک شد. اسماعیل خلج یک سال بعد «هفت نمایش کوتاه» را اجرا کرد و کریم اکبری همان سال «میراب» را روی صحنه برد.

«بازجویی» نام نمایشی بود که فردوس کاویانی سال 61 در سالن چهارسو اجرا کرد. ایرج راد به سراغ متنی از کریستوفر مارلو رفت تا سالن چهارسو سال 62 میزبان «دکتر فاستوس» باشد. «ماهان کوشیار» به کارگردانی رضا قاسمی سال 63، «آنتیگونه» نوشته سوفکل به کارگردانی مجید جعفری سال 66 و «سوگ سیاوش» به کارگردانی سیاوش تهمورث سال 67 در این سالن اجرا شدند.

خوش قدمی «لچک گلی» و پایان جنگ

سالن قشقایی مجموعه تئاتر شهر یک سال پس از شروع جنگ «فریاد» نوشته محمود رهبر را روی صحنه داشت. «سرود سرخ برادری» به کارگردانی ناصر نجفی نمایشی بود که یک سال پس از «فریاد» اجرا شد. احمد مهدی با عروسک‌هایش «موشی مهربون شده» را سال 64 روی صحنه برد و «اطاق آرزوها» نوشته محمد چرم شیر به کارگردانی قاسم زارع سال 66 اجرا شد. این بار «لچک گلی» نوشته و کار سیامک صفری با سال پذیرش قعطنامه همراه گشت و جنگ پایان یافت.

سهم کودکان جنگ‌زده از تئاتر

مهدی هاشمی هم زمان با آغاز جنگ، کودکان را میزبان «بریم کمک بابا‌بزرگ» کرد که در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اجرا می‌شد. «کچل کفترباز» به کارگردانی حمید عبدالملکی نیز همان سال و در همان سالن روی صحنه رفت.

«خرس کوچک» نوشته ایرج طهماسب به کارگردانی کامبیز صمیمی‌مفخم سال 1360 و «خورشید، زیتون، دریا» به کارگردانی رضا فیاضی یک سال پس از آن کوشیدند مخاطبانی را که به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌آمدند با خود همراه کنند.

«بز زنگوله پا» نوشته و کار جواد ذوالفقاری محصول سال 62 بود و فیاضی پس از «خورشید، زیتون، دریا»، سال 64 «عصای کارگشا» را اجرا کرد. «قصه موش کوچولو» نوشته و کار حسن دادشکر بود که همان سال روی صحنه رفت.

«بابابزرگ و ترپ» و «کارآگاه 2» نوشته و کار بهروز غریب‌پور بودند که سال 1365 و 1366 اجرا شدند. منصور خلج هم «جاری مثل جویبار» را سال آخر جنگ در کانون روی صحنه برد.

تالار هنر نیز به عنوان دیگر سالن تخصصی نمایش‌های ویژه کودکان و نوجوانان سال 1362 میزبان «خرقه ارغوانی» نوشته حسین نوری به کارگردانی عباس رنجبر بود.

«یک نیمروز در اتاق بازجویی» نوشته و کار جمشید خانیان سال 1365 در تالار هنر اجرا شد. سیمین امیریان و امیر دژاکام هم در مقام نویسنده و کارگردان «افسانه کلاغ» را سال 1365 در این سالن روی صحنه بردند. «قصه ملکزاد» به کارگردانی احمد ناطقی و «سرنوشت» نوشته و کار علی عرب نیز محصول سال 1366 بودند.

«تولدِ» آزادی

تالار نمایش آزادی، هم زمان با آخرین نفس‌های جنگ میزبان نمایش «تولد» نوشته آرمان گاتی به کارگردانی رکن‌الدین خسروی بود.

مجموعه‌ای از فرهاد مهندس‌پور

تالار اندیشه حوزه هنری سال 1366 شاهد اجرای «حصار در حصار»، «شب آخر»، «حر»، «تیغ»، «مضرات دخانیات»، «به خورشید بسپارید» نوشته حسین زاهدی به کارگردانی فرهاد مهندس‌پور بود.

داود فتحعلی‌بیگی و جابر عناصری در تالار محراب

حسین میرثانی در قالب کار گروهی نمایش‌های «آوخ»، «کمدی آخ»، «افسانه کچل کفترباز» و «تلاقی» را سال 1361 در تالار محراب اجرا کرد. «حافظون الحدوداله» نوشته و کار حسین برزیده نیز همان سال و «خط الرجعه» نوشته و کار ابورقیه دو سال بعد در این سالن روی صحنه رفت.

«سلطان مبدل» به کارگردانی داود فتحعلی‌بیگی سال پایانی جنگ و «مولودی‌خوانی یا عروسی قریش» با تهیه و تنظیم جابر عناصری به کارگردانی صغری خدادادبیگی و «حماسه سربداران» به کارگردانی حسین کارگری نیز همان سال در محراب اجرا شدند.