خرم: نباید بازدارندگی از جنایت علیه بشریت تضعیف شود

در حالی که کشور بروندی به تازگی به خروج این کشور از دادگاه کیفری بین المللی رای داد تا نخستین کشوری باشد که از زمان تایید اساسنامه رم برای این دادگاه، رای به خروج رسمی داده است، آفریقای جنوبی نیز تصمیم بر خروج از این دادگاه گرفته است. ایالات متحده در حالی که خود عضو دادگاه کیفری بین المللی نیست از این موضوع ابراز نگرانی کرده است. در حالی که سازمان ملل خروج کشورها از دادگاه کیفری بین المللی را اقدامی در جهت تضعیف پیمان های بین المللی خوانده است اما مسائلی مانند اینکه آمریکا در نظر دارد از این دادگاه به عنوان ابزاری برای مجازات رهبرانی استفاده کند که قوانین بین المللی را نقض می کنند، در این موضوع اختلافاتی را ایجاد کرده است. در این باره با سید علی خرم تحلیلگر مسائل حقوق بین المللی و سیاست خارجی گفت و گو کرده ایم که از نظر می گذرانید.
آفریقای جنوبی به تازگی به طور مکتوب خروج خود را از دادگاه کیفری بین المللی به دبیرکل سازمان ملل متحد اطلاع داده است. قبل از آن هم کشور بروندی از آن خارج شده بود. آمریکا از این موضوع ابراز نگرانی کرده است. در مورد سازکار این دادگاه صحبت کنید. چرا آمریکا با اینکه خود عضو این دادگاه نیست اما پی گیر مسائل این دادگاه است؟

شرح وظایف و اختیارات دادگاه کیفری بین المللی در مورد جنایاتی است که در مورد حقوق بین الملل و کمیسیون حقوق بین الملل تثبیت شده و همه کشورها آنرا پذیرفته اند که شامل جنایات علیه بشریت، جنایات جنگی و نسل کشی و پاک سازی قومی و همچنین جنایات تجاوز است. این موارد اولین اختیارات و شرح وظایف دادگاه کیفری بین المللی بود که مواردی در مورد محیط زیست و امثال آن نیز اضافه می شود آن که با مجوز کشورهای عضو به محدوده اختیارات آن اضافه می شود. کشورهاعضو در زمان شکل گیری دادگاه کیفری بین المللی با وظایف اولیه آن موافق بودند و آنرا تصویب کردند، اما اکنون این نگرانی بوجود آمده است که اگر محدوده قدرت دادگاه بین المللی وسیع شود و تفاسیر موسع از مواد آن افزایش پیدا کند، می تواند با قوانین داخلی کشورها و مصونیت سران آنها تناقض پیدا کند. با در نظر گرفتن این موضوع که این دادگاه مربوط به افراد عادی و دعاوی عادی نیست و جنایات مربوط به رهبران، رئیس جمهورها، نخست وزیران، وزرا، فرماندهان نظامی، سفرا و آنها که داری امنیت سیاسی ومصونیت سیاسی هستند را پی گیری می کند از این رو سران تصمیم گیر می توانند خروج از این دادگاه را در دستور کار خویش قرار دهند.

در نتیجه این سوال مهم است که دادگاه بین المللی کیفری به دنبال پی گیری و محکومیت چه کسانی است؟ به عنوان مثال در قضیه ترور رفیق حریری بازجوی دادگاه کیفری بین المللی به دنبال بازجویی از بشار اسد رئیس جمهور سوریه بود یا به تازگی این دادگاه، خواستار بازداشت عمر البشیر رئیس جمهور سودان در خاک خود شده است. در نتیجه این دادگاه به دنبال سران کشورهایی است که خودشان در پیوستن و یا خروج از معاهدات بین اللملی دخیل هستند. بنابراین از یک سو رهبران کشورها ترس از این موضوع دارند که این دادگاه می تواند در جریانهای مختلف به دنبال محکومیت آنها باشد و از طرف دیگر اعمالی که در گذشته انجام می شد و در حقوق بین المل کلاسیک مربوط به دولت های درگیر بود در حقوق بین الملل جدید، پای افراد را هم درگیر می کند. در حقوق بین الملل نوین اگر فردی از یک کشوری دست به جنایتی بزند دیگر فقط کشور مورد نظر را محکوم یا به دادگاه دعوت نمی کنند بلکه بجز کشور مورد نظر، خود شخص را هم به دادگاه کشانده و مورد بازجویی قرار می دهند. علاوه بر دولت مورد نظر اتباع آن کشور هم باید جوابگو باشند. در این راستا دادگاه کیفری بین المللی با ترکیب حقوق بین الملل نوین خاطیان مختلف را می تواند به زیر پنجه عدالت بکشاند. در گذشته این چنین بود که اگر کسی جنایتی را انجام داده بود در کشور متبوعش زندگی می کرد تا فوت می کرد وتمام می شد. ولی هم اکنون به گونه ای دیگر است. به هر روی حرف اول را در هر کشوری سردمدارانی می زنند که احتمال دارد در طول مدت حکومتشان دست به اعمالی بزنند که احتمال دارد در دادگاه بین المللی ملزم به پاسخگویی شوند. از این رو این افراد سعی می کنند اگر می توانند از این دادگاه بیرون بیایند.

اما در مورد آمریکا ، این کشور در تمام بحث های شکل گیری این دادگاه حضور داشت و از شکل گیری آن حمایت می کرد. ولی در راستای پیش نویس قوانین آن پیشنهاد داد که پیگیری های جنایی عطف به ماسبق نشود، آمریکا این موضوع را در نظر داشت که برای مثال نظامیان جنگی در ویتنام مورد پی گیری قرار نگیرد، یا فرماندهانی که در جنگها و اتفاقات گذشته شرکت کردند علیه آنها حکمی صادر نشود. دادگاه کیفری بین المللی بخشی از مسائلی که آمریکا می خواست را در آن دخیل کرد و آمریکا موافقت نسبی خود را در این مورد اعلام کرد. اما در نهایت آمریکایی ها آنرا امضا نکردند، یعنی مجلس نمایندگان انرا تصویب نکرد و از این موضوع که این دادگاه بتواند شهروندان آمریکایی را تحت پیگرد قرار دهد جلوگیری کرد. از این رو آمریکا طرفدار شکل گیری و قدرت گرفتن دادگاه است و ابراز نگرانی اش در مورد خروج آفریقای جنوبی نیز به واقع است. چون اگر این رویه بوجود بیاد و همه از آن خارج شوند، دیگر نمی شود دست و پای کسی را علیه جنایات بشری یا امثال آن بست یا او را محاکمه کرد. از این رو بازدارندگی علیه جنایات بشری کاهش می یابد.
منظورتان این است که ساز و کار دادگاه طوری است که وقتی کشوری مثل آمریکا آن را نپذیرفته است، دادگاه نمی تواند علیه کسی از اتباع آن کشور رای صادر کند؟
این کار را می تواند انجام دهد ولی باید ساز و کاری هم در داخل آن کشور صورت بگیرد. اگر دادگاه بخواهد به عنوان مثال علیه جرج بوش به عنوان یک محکوم رای صادر کند و رفتارهای او را در عراق یا افغانستان پی گیری کند، ابتدا باید نمایندگان آمریکا به دولت آمریکا ابلاغ کنند که با این موضوع موافق هستند و در آن صورت دادگاه بین المللی می تواند وارد عمل شود و او را محاکمه کند. چون به هر حال آمریکا عضو آن نیست.

البته ممکن است شکلی پیش بیاید که همه کشورهای دنیا مثلا از 200 کشور 170 عضو آنرا بپذیرد که در آن صورت تبدیل به قاعده کلی می شود و در آن صورت همه کشورها باید آنرا بپذیرند و اگر کشوری هم آنرا امضا نکند در مورد آن هم قابل اجرا است. در این حالت معدود کشورهایی هم که آنرا امضا نکرده اند باید از آن اطاعت کنند. یک قاعده ای در حقوق بین الملل وجود دارد به عنوان قاعده آمره که اگر اکثریت قریب به اتفاق یک چیز را بپذیرند در آن صورت بقیه هم ملزم به پذیرش آن هستند. اکنون این دادگاه در آن حد نیست که تبدیل به قاعده کلی شود. ولی ایران هم این قانون را امضا کرده ولی مجلس تصویب نکرده است.

چه آینده ای برای دادگاه کیفری بین المللی در این موضوع متصور است؟ با این روند و خروج کشورهایی آفریقایی یا کشورهای دیگر از آن، چه اتفاقی می افتد؟
چون این موضوع دقیقا با رهبران کشورها مرتبط است از این رو همین رهبران می توانند بخاطر خطری که تهدیدشان می کند رای به خروج از آن بدهند. اگر شرایط دیگری در جهت تغییر این موضوع بوجود نیاید و شکل سوء استفاده سیاسی از آن از بین نرود احتمال دارد کشورها اعلام بر خروج آن کنند و این موضوع کلیت دادگاه را می تواند تهدید کند و به هر حال آنرا تضیف می کند.